We weten het inmiddels: werkelijkheid en fictie zijn steeds lastiger van elkaar te onderscheiden. We bediscussiëren films alsof ze over het echte leven gaan, kijken naar tragische gebeurtenissen alsof ze geen realiteit zijn en laten ons door machthebbers een toestand voorspiegelen die gebaseerd is op pure verzinsels. Neem daar onze eigen, persoonlijke perceptie bij en ‘werkelijkheid’ is een buitengewoon ongrijpbaar en complex fenomeen geworden. Zou je denken.
Het is juist dat spel met werkelijkheid en fictie waar manipulatieve machthebbers als Donald Trump graag gebruik van maken. Trump was lange tijd een redelijk bespottelijk fenomeen, als een onvoorspelbaar stripfiguur uit de hyperrealiteit die alle Machiavellistische trucs uit het hoofd had geleerd. Hij wist echter als geen ander een stem te geven aan hen die zich niet gehoord en gezien voelen. Zijn krachtdadige leiderschap, even verwarrend, idioot als ontwrichtend, resoneert bij miljoenen.
Hyperrealiteit
Er zijn talloze redenen om op hem te stemmen, maar niemand wil daadwerkelijk een Donald Trump als baas. Zodra wij als mensen onze mobiele telefoons terzijde leggen, terugkeren in de echte wereld en ons realiseren dat we het slachtoffer zijn geworden van een kolossaal machtsspel, dan zal er een ongetwijfeld een dag komen dat we dat niet meer accepteren.
De grootste kwetsbaarheid van de hyperrealiteit zit namelijk in de beperking van onze fysieke aanwezigheid in tijd, plaats en ruimte die we niet ongedaan kunnen maken. Het echte leven speelt zich hier en nu af, niet in een bedachte wereld, of we dat nu willen of niet. De kans is dan ook groot dat Trump en de zijnen hun hand in rap tempo overspelen. Zodra de kiezer merkt wat de directe gevolgen zijn voor het eigen, dagelijkse, fysieke bestaan, begint de weerstand te broeien als hooi op een vochtige zolder. De brute kracht waarmee Trump zijn bedenkelijke ideologie vorm geeft, ontketent ontegenzeggelijk een tegenkracht waarvan niemand de gevolgen al kan overzien.
Zelfbewustzijn
In die zin is de huidige escalatie niet eens per se slecht nieuws. Het zelfbewustzijn van Europa groeit met het uur. En daarmee het bewustzijn van onze eigen waarden. De waarden van de Europese Unie, als vastgelegd in het Verdrag van Lissabon en het Handvest van Grondrechten van de EU, menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, eerbiediging van de rechtsstaat en mensenrechten, laten geen twijfel over waar de Unie voor staat.
Voor Europa is het zaak om niet mee te gaan in verbale geweld van Trump en de zijnen en ons te wapenen tegen hun retoriek. Wat dat betreft is het boek The Dao of Complexity (Making Sense and Making Waves in Turbulent Times) van Jean Boulton een aanrader. In hoofdstuk 70, Who got the power? I got the power, legt Boulton uit van welke strategieën populisten gebruik maken om hun macht te vergaren.
Maar ze somt gelukkig ook op hoe we ons tegen onverdraagzame ideologieën teweer kunnen stellen: reken meteen en onverbiddelijk af met onwaarheden, informeer jezelf breed. Ga niet mee in bedenkelijke praktijken. Accepteer geen onaanvaardbaar gedrag. Vaar op je eigen morele kompas en trek voortdurend een duidelijke grens. Omarm meningsverschillen, moedig debat aan maar verwerp geweld categorisch. Helderheid over onze gedeelde waarden helpt ons om koers te houden op een onstuimige zee, vooral wanneer je voortdurend moet inspelen op veranderende omstandigheden.
Hoopgevend is haar beschrijving van de theorie van de Tsjechische schrijver en dissident Václav Havel die stelt dat zodra een overheersende ideologie de eigen authenticiteit van de mensen (en dus de innerlijke, morele principes) in gevaar brengt, de burger op zoek gaat naar alternatieven en zich fundamentele vragen begint te stellen over de politiek en de kunst van het samenleven. Fundamentele vragen die leiden tot nieuwe ideeën, informele samenkomsten, misschien zelfs een maatschappelijk ontwaken en uiteindelijk: politieke hervorming.
De Grote Leugen doorzien
Aanleidingen tot het stellen van grote vragen worden ons inmiddels vrijwel dagelijks in het gezicht gesmeten. Zo maken de ultrarijken rond en zoals Trump ons, het klootjesvolk, graag wijs dat we allemaal gelijke kansen hebben. Populisten bieden een revanchistische stem aan gevoelens van onvrede en maatschappelijke onthechting en wijzen ons in een moeite door de schuldigen aan: de linkse vakbonden, transgenders en immigranten.
Verandering ontstaat zodra wij de Grote Leugen doorzien en doorvoelen en alles op tafel komt. Dat kan vermoed ik, nooit heel lang duren. De Europese leiders bereiden zich daarom beter vast voor op een actieplan voor een toekomstgericht Europa, waarin haar inwoners zich gezien, gehoord en betrokken voelen.
Hou het niet bij voornemens alleen om nu ‘leiderschap te tonen’, zou ik onze Europese leiders dan ook willen toeroepen. Met de snel stijgende verontwaardiging en verontrusting binnen de Europese Unie lijkt het er op dat er heel wat te redden valt als wij, burgers en politiek, in gezamenlijkheid ferm staan voor oude en nieuwe idealen en met een ingrijpende doortastendheid handelen. Voor de bescherming van de vrije wereld en haar waarden is het nog niet te laat.
Jeffrey Meulman 