Mijn oudste zoon werd onlangs door iemand ‘post-woke’ genoemd. De opmerking kwam zonder verdere uitleg dus ik vermoed dat hij de titel kreeg vanwege zijn immer ontspannen houding ten opzichte van anderen. Mijn zoon heeft namelijk de prettige eigenschap om mensen te accepteren zoals ze zijn en verder niet al te veel te oordelen. In zijn manier van ‘leven en laten leven’ bespeur ik geen onverschilligheid maar eerder een onvoorwaardelijke erkenning van ‘wat is’.
In hem schuilt ontegenzeggelijk een moderne bohemien die ik nog wel eens een leven zie opbouwen buiten de gevestigde structuren om. Hij zal vast niet de enige zijn want in deze tijden van groepsdenken en ideologische strijd, bespeur ik een groeiende behoefte onder individuen om een eigen pad te volgen zonder de door politieke leiders aangewakkerde vijandigheid.
Gepolariseerd groepsdenken
Ik zie een breed gedragen, almaar groeiend verlangen om bij de uitersten vandaan te geraken, al blijven politici de verschillen amechtig benadrukken. Autoritaire regimes hebben nu eenmaal belang bij gepolariseerd groepsdenken, terwijl mensen een diepgewortelde behoefte voelen aan authenticiteit.
We willen onszelf kunnen zijn, zonder dat we voortdurend beoordeeld worden. Toch leven we in een benauwende cultuur van onophoudelijke beoordeling. We maken het elkaar onmogelijk op sociale media, op het werk en soms zelfs in vriendschappen. Deze constante evaluatie van elkaars gedrag leidt tot frustratie en dus boosheid, onzekerheid en sociale onthechting. De groep, de stam rond het kampvuur zo je wilt, die ons veiligheid zou moeten bieden, wordt daarmee een bron van druk.
Potentaten
Autoritaire regimes floreren bij homogeniteit en groepsdruk. Divers samengestelde gemeenschappen daarentegen zijn weerbarstig en moeilijk te beheersen. Ze zijn lastiger te controleren, omdat ze bestaan uit mensen die op zeer uiteenlopende manier denken, voelen en leven. Juist die diversiteit maakt een samenleving democratisch weerbaar. Dat voelen angstige potentaten op hun klompen aan.
In een tijd waarin individualisering en polarisatie hand in hand lijken te gaan, is het extra verleidelijk om te denken dat we moeten kiezen tussen het individu of het collectief. Maar is dat geen valse tegenstelling? De echte uitdaging ligt volgens mij in het overstijgen van deze paradox. Dat begint bij de radicale acceptatie van het individu als volwaardig onderdeel van de groep.
Mozaïek van individuen
De oplossing ligt dan ook niet in het opheffen van de groep, maar in het herdefiniëren ervan. Een gezonde gemeenschap is geen homogene groep, maar een mozaïek van unieke individuen die mogen kiezen wie ze willen zijn. In zo’n samenleving wordt het individu niet getolereerd ondanks zijn anders-zijn, maar juist gewaardeerd dankzij zijn uniciteit. Individualiteit wordt zodoende geen bedreiging voor het collectief, maar een waardevolle en hoognodige versterking.
Want wanneer mensen zich vrij voelen om zich te ontwikkelen tot wie ze werkelijk zijn, binnen een context van onderlinge verbondenheid, ontstaat er een win-win situatie voor zowel het individu als voor de samenleving. Creativiteit, empathie en kritisch denken komen ermee tot bloei: precies de waarden die een democratie nodig heeft om te overleven.
Next level
We moeten dus een flinke stap voorbij tolerantie alleen. Tolerantie staat over het algemeen voor: ‘Ik verdraag jouw anders-zijn.’ Erkenning zegt: ‘Jouw anders-zijn maakt ons rijker.’ Dat is het volgende level om na te streven. In het onderwijs, in de politiek, in de kunst en in de manier waarop we samenleven.
Gelukkig zien we dat vooruitstrevend onderwijs steeds minder gericht is op louter prestatie en meer op samenwerking en uniciteit. (Ik was wat dat betreft onder de indruk van een bezoek aan de campus van Windesheim in Zwolle met mijn jongste zoon). De culturele sector beseft en verdedigt haar positie als ruimte voor vrije expressie, samenkomst, als tussenruimte van extremen en plaats van dialoog. Nieuwe leiders worden zich meer bewust van hun veranderende rol en verleggen hun kunde van het controleren en leiden van de groep naar het faciliteren van gemeenschapszin.
Het is nu ook aan de politiek om over haar schaduw heen te stappen, het oude denken los te laten, verschillen te accepteren en diversiteit niet als een probleem te zien maar als een fundament van de vrijheid waar we collectief en individueel naar verlangen.
Jeffrey Meulman 